Eski Türklerde Kurultay/Buğlem Sena Akbayrak 9-F 962

ESKİ TÜRKLERDE KURULTAY

Ulusal toplantı, genel toplantı, kongre anlamında terim.


Müellif: AHMET TAŞAĞIL

Moğolca’dan gelen kelime, Cengiz Han’ın 1206 yılında büyük kurultayı toplamasından sonra Moğol ve Türk tarihinde bir terim olarak yaygınlaşmış kabul edilir. Günümüz Türkçe’sinde, bir kurumun düzenlediği genel toplantıyı ifade eder.


Kurultay ; devlet meclisi “toy”un devamı niteliğindedir. Cengiz Han Türk devlet kurumu meclisini yani toyu kendine örnek almıştır. İlkbaharda yapılan toplantıya başta  Şanyü, hatun, tegin, diğer seçkin üyeler ve hükümdar ailesinin bütün mensupları, diğer boyların beyleri, yabancı tâbiler katılmak zorundaydı. Toplantıya katılmamak devlete isyan sayılırdı. 


Cengiz Han, 1206 ilkbaharında bütün Moğol ve Türk boylarını büyük kurultayda bir araya getirdi. Kurultayda Temuçin, Cengiz Han unvanını aldı. Onun aldığı unvan “büyük kağan” dır. Bu kurultay sonrasında ilk Moğol devletlerinin temeli atıldı.


Cengiz Han’ın ölümünden sonra küçük oğlu Tuluy yeni kağanın seçimine kadar saltanat nâibliği yaptı . 1229 ilkbaharında  toplanan kurultayda Cengiz Han’ın vasiyeti üzerine üçüncü oğlu Ögedey büyük han seçildi. 1234’te Karakorum’da bir şehir inşa edildi ve kurultayların merkezi de burası oldu.Ögedey Han’ın ölümü üzerine nâiblik dul eşi Töregene (Turakina) Hatun’a geçti. Töregene 1246’ya kadar iktidarı elinde tutarak oğlu Güyük’ü han seçtirmek istiyordu. Bu sebeple hanın seçileceği kurultayı geciktirdi.  Kurultay 1246 ilkbaharı ve yazında  toplandı. Çadırlardan bir şehir kuruldu. Töregene Hatun’un isteğine uygun olarak kurultay Ögedey’in oğlu Güyük’ü kağan seçildi ve tahta oturdu. Kurultay üyeleri dokuz defa yere kapanarak yeni hükümdara saygılarını bildirmişlerdir. 


Güyük’ün iki yıl süren saltanatı  ölümüyle sonra erdi. Dul eşi Oğul Kaymış nâibliği devraldı. Onun kendi oğullarını başa geçirme düşüncesi Batu Han’ın ağırlığını koyması üzerine gerçekleşmedi. Kurultay yeniden toplandı. Cengiz’in küçük oğlu Tuluy’un oğlu Möngke’yi (Mengü) han seçti.  Ögedey ve Çağatay kağanı onaylamadıklarını bildirmişlerdi. Batu’nun kardeşi Berke,  bir kurultay daha topladı, Möngke’yi yeniden büyük kağan seçtirdi.  Möngke’nin ölümünden sonra kardeşleri Arık Böke ile Kubilay arasında taht mücadelesi ve uzun süren savaşlar meydana geldi.  Bu olayla birlikte Moğol geleneğine göre büyük kurultayları toplayıp büyük kağanı seçmek tarihe karıştı. Möngke’nin büyük kağan seçimi için bir araya gelinmesi gerçek anlamda son kurultay olmuştur denilebilir.


Kurultay kelimesi, Osmanlı kaynakları içinde Yazıcızâde Ali’nin İbn Bîbî’den yaptığı Selçuknâme tercümesinde geçer.  Bunun dışında kelimeye diğer Osmanlı kaynaklarında nâdiren rastlanır. Daha sonra Cumhuriyet döneminde yeniden kullanılmaya başlandı.  Kurultaylara kongre de denilmektedir .


1924’te Orta Asya’da Özbek, Türkmen ve Tacik Sovyet cumhuriyetleri kurulduktan sonra kurultay kelimesi kullanımdan kalkmıştır.






BİBLİYOGRAFYA(KAYNAKÇA)

TDV İSLAM ANSİKLOPEDİSİ

Dîvânü lugāti’t-Türk Tercümesi, I, 522; III, 141.


Doerfer, TMEN, I, 435-436.


F. D. Lessing, Moğolca-Türkçe Sözlük (trc. Günay Karaağaç), Ankara 2003, II, 1523-1524.


Tuncer Gülensoy, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara 2007, I, 577.


Kazak Edebi Tilinin Sözdügü, Almatı 2011, s. 433-434.


Yûsuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig (nşr. Reşid Rahmeti Arat), Ankara 1947, I, 249, 531.


Yazıcızâde Ali, Selçuknâme: İndeksli Tıpkıbasım (haz. Abdullah Bakır), Ankara 2014, vr. 424a.


Moğolların Gizli Tarihi (trc. Ahmet Temir), Ankara 1986, s. 125 vd., 187 vd.


Oğuz Kağan Destanı (haz. Reşid Rahmeti Arat), İstanbul 1936, s. 89 vd.


Spuler, İran Moğolları, s. 44, 49, 51, 59, 75, 207, 281, 334.


R. Grousset, Bozkır İmparatorluğu: Attila, Cengiz Han, Timur (trc. M. Reşat Uzmen), İstanbul 1980, s. 215-313.


İbrahim Kafesoğlu, “Eski Türklerde Devlet Meclisi (Toy)”, Birinci Millî Türkoloji Kongresi: 6-9 Şubat 1978, Tebliğler, İstanbul 1980, s. 205-209.


a.mlf., Türk Millî Kültürü, İstanbul 1996, s. 246-251.


V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1981, s. 485, 594, 611, 632.


B. Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî Teşkilâtı (trc. Abdülkadir İnan), Ankara 1987, s. 122, 150, 173.


D. Christian, A History of Russia, Central Asia and Mongolia, Oxford 1988, s. 387.


Abdülkadir Donuk, Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler, İstanbul 1988, s. 85.


J.-P. Roux, Orta Asya: Tarih ve Uygarlık (trc. Lale Arslan), İstanbul 2001, s. 295-323.


P. Pelliot, “Chrétiens d’Asie centrale et d’extrême-orient”, T’oung Pao, XV, Leiden 1914, s. 623-644.


J. A. Boyle, “Ḳurīltāy”, EI2 (İng.), V, 498.


“Kurıltay”, Kazak Soviet Entsiklopediyası, Alma Ata 1975, VII, 52.


Osman Gazi Özgüdenli, “Moğollar”, DİA, XXX, 225 vd.


https://islamansiklopedisi.org.tr/kurultay


Yorumlar